Gezegenimiz Dünya Gezegenimiz Dünya DÜNYA'MIZIN YAPISINI İNCELEYELİM YER KABUĞUNDA NELER VAR? NELER YAŞANIYOR? Dünya'mızın Biçimi Nasıldır? • Düz gibi görünen bir yolda giden bir taşıtı bir süre sonra göremeyiz. Dümdüz boş bir yolda bir süre sonra bir arabanın belirdiğini görürüz.• Denizin yüzeyi düz görünür. Deniz ile gökyüzü birbirine birleşmiş gibidir. Gökyüzü ve denizi birbirinden ayıran bu çizgiye ufuk çizgisi denir. Ufuk çizgisine baktığımızda bize yaklaşan bir geminin önce üst kısımları görünür, sonra yavaş yavaş diğer kısımları görünür. Sürekli batıya giden bir uçak harekete başladığı yere geri döner. Bu olay da Dünya'mızın yuvarlak olduğunu gösterir. Uyduların uzaydan çektiği fotoğraflar hiçbir kuşkuya yer bırakmayacak şekilde Dünya'mızın yuvarlak olduğunu kanıtlamıştır. Gezegenimiz Dünya• Uzaklaşan bir gemi ufuk çizgisini geçtikten sonra gözden kaybolur.Yukarıdaki basit gözlemler bize Dünya'mızın yuvarlak olduğunu gösterir. Dünya'mız küre biçimindedir. Dünya'yı iki eş yarım küreye ayırdığı varsayılan çizgiye ekvator denir. Dünya, ekvatorda hafifçe şişkin, kutuplardan ise hafifçe basıktır .Sürekli batıya giden bir uçak harekete başladığı yere geri döner. Bu olay da Dünya'mızın yuvarlak olduğunu gösterir. Uyduların uzaydan çektiği fotoğraflar Uyduların uzaydan çektiği fotoğraflar hiçbir kuşkuya yer bırakmayacak şekilde Dünya'mızın yuvarlak olduğunu kanıtlamıştı Geçmişte Dünya'nın Yuvarlak Olduğu Nasıl Kanıtlandı? Eskiden insanlar uzun süre Dünya'nın düz olduğuna inandılar. Denizde fazla açıldıklarında boşluğa düşeceklerini sandılar. Bilim adamları o zamanlar Dünya'nın yuvarlak olduğunu söyleyerek bunu kanıtladılar. insanlar Dünya'nın düz olduğu konusunda ısrar ettiler. Bilim adamlarının görüşlerini dine saygısızlık olarak nitelendirip onları cezalandırdılar.Galileo, 17. yy'da Dünya'nın yuvarlak olduğunu ve kendi çevresinde döndüğünü kanıtlamıştır. Bilime gereken önemi vermeyenler ona inanmayarak cezalandırmışlardır. Dünya'nın çevresi denizden dolaşılıncaya kadar insanlar Dünya'nın yuvarlak olduğunu kolay kolay benimsememişlerdir. Macellan adlı kaşif Dünya'nın çevresini dolanan ilk kişidir. Gemileriyle sürekli batıya giderse, tekrar yola çıktığı yere döneceğini düşünüyordu. Yolun yarısında hayatını kaybetmesine rağmen arkadaşları yolculuğu tamamlayarak yola çıktıkları yere geri döndüler. Böylece Dünya'nın yuvarlak olduğunu kanıtlamış oldular. Dünya'mızın Dış Kısımlarında Bulunan Katmanlar Hava Küre: Dünya'mızın etrafını saran, çeşitli gazlardan oluşan katmandır. Atmosfer olarak da adlandırılan hava küre Dünya'mızın en dış katmanıdır Atmosferin 12 km'lik kısmında yaşam vardır. 12 km' den sonraki kısmı değişik özelliklere sahiptir. Bizi Güneş'in zararlı ışınlarından koruyan ozon tabakası bu katmanda bulunur. Hava kürenin alt sınırı kara ve deniz yüzeyleriyle temas eder. Ufuk çizgisini atmosferin alt sınırı olarak kabul edebiliriz. Üst sınırı ise uzay boşluğunun başladığı yerdedir. Soluk alırken kullandığımız hava atmosferde bulunur. Yağmur, kar, rüzgâr gibi hava olayları atmosferin 12 km'lik kısmında meydana gelir. Taş Küre: Yürüyüp koştuğumuz, bitkilerin yetiştiği katmandır. Yer kabuğu olarak da adlandırılır. Toprak ve kayaçlardan oluşmuş bir kabuk gibidir. Dünya'nın diğer katmanlarına göre çok incedir. Her yerde aynı kalınlıkta değildir. Okyanus diplerinde daha incedir.Yüzeyi engebelidir. Tepeler ve düzlükler vardır.Depremler, yer kabuğunun bazı kısımlarının kırılıp yer değiştirmesi sonucu oluşur. Su Küre: Dünya'mızın uzaydan mavi görünmesine neden olan su küre okyanuslar, denizler, göller, akarsular ve yer altı sularından oluşur. Göller ve akarsularda çoğunlukla tatlı su bulunur, içme suyu elde etmede ve tarım alanlarının sulanmasında tatlı su kaynaklarından yararlanılır. Dünya'mızın dış yüzeyinde sular ve karalar vardır. Su küre, karalardan daha çok yer kaplar. Dünya'nın 3/4'ü sularla kaplıdır. Karalarda olduğu gibi sularda da birçok canlı yaşar. Balık, midye, sünger gibi canlılar sularda yaşar. Su küreden buharlaşan su, bulutları oluşturur. Bulutu oluşturan su buharı soğuk hava katmanına rastlayınca yağmur, kar ya da doluya dönüşerek yeryüzüne yağış olarak iner. Sürekli tekrarlanan bu olaya su döngüsü denir. Dünya'mızın İç Kısımlarında Bulunan Katmanlar Dünya'mızın gözlemlenemeyen katmanları ateş küre ve çekirdektir. Ateş Küre Yer kabuğunun altında bulunan katmandır. Çok sıcak olduğu için içindeki kayaçlar erimiş hâldedir. Buna magma denirAteş kürenin içindeki maddeler erimiş hâlde olduğu için akışkan ve hareketlidir. içindeki magma yanardağlardan yeryüzüne çıkabilir. Yeryüzüne çıkan magmaya lav denir. Ağır Küre (Çekirdek): Dünya nın en kalın katmanıdır. Sıcaklığı ateş küreninkinden daha fazladır. Dünya'nın en sıcak yeridir. Bütün maddeler erimiş hâldedir. Dünya'nın yapısında bulunan demir, nikel gibi en ağır maddeler çekirdekte toplanmıştır. Bu nedenle ağır küre olarak adlandırılır. TOPRAĞIN OLUŞUMU .Toprak Yer kabuğu, toprak ve çeşitli kayaçlardan oluşur.Kayaçlar, ateş küredeki magmanın değişik şekillerde soğuyup katılaşmasıyla oluşur. Magma yeryüzüne çıkarak ya da yer kabuğuna yerleşerek soğur. Bu nedenle toprağı kazarsak kayaçlara ulaşırız. Topraktan daha sert ve sağlam olan kayaçlar, minerallerden ya da önceden oluşmuş kaya parçalarından oluşur. Kayaçlardan daha küçük taş kütlelerine kaya denir. Küçük kaya parçalarına ise taş denir.Taştan küçük olanlara çakıl, çakıldan küçük parçalara kum denir.Kayaç Kaya ►Taş ► Çakıl ►Kum kullanılmaktadır. Taşlar tek renk olabileceği gibi çoğu karışık renklidir. Bazılarında farklı renkte çizgiler bulunurken, bazılarında da minik parçacıklar vardır.ilk insanların silah ve alet yapmak için kullandıkları taşlar, günümüz bina ve ev yapımında KULANILIR .Yol yapımında da taşlardan yararlanılmaktadır. Heykeltıraşlar, taşları yontarak değişik heykeller yapmaktadırlar.Mineral Nedir? Taşları oluşturan küçük parçacıklara mineral denir. Aynı minerallerden oluşan taşların yanında birkaç farklı mineralden oluşan taşlar da vardır. Taşların rengini yapısındaki mineraller belirler. Aynı mineralden oluşan taşlar tek renklidir. Farklı minerallerden oluşan taşlarda ise birden fazla renk vardır. Taşların sertliği ve biçimi de onu oluşturan minerallere bağlı olarak değişir. Maden Nedir? Bazı taş ve mineraller doğada az bulunduğu için çok değerlidir. Ekonomik değeri olan taş ve minerallere maden denir. Altın, gümüş, krom birer madendir. Altın parlaklığınıve değerini hiç yitirmez. Bu nedenle takı yapımında kullanılır, insanlar yatırım amacıyla altın alırlar. Bilgisayar yapımında da altın ve başka madenler kullanılır. TÜRKSAT gibi uydularınyapımında altın, krom gibi madenler kullanılır.Birçok eşya yapımında kullanılan demir, fabrikalarda işlenerek çelik elde edilir. Çelik ,uçak, otomobil ve uydu yapımında kullanılır Toprak Nasıl Oluşur? Toprak uzun yıllar kayaların parçalanması ve bitki, hayvan kalıntıları ile oluşur. Toprağın rengini, toprağı oluşturan kayaçlar belirler. Kayaçların renginin de yapısındaki minerallere göre değiştiğini biliyoruz. Kayalar Nasıl Parçalanır? Bitki kökleri kayalardaki çatlakları genişleterek,• Yağan yağmur, kayalardaki yumuşak kısımları çözerek, Gece ve gündüz arasındaki sıcaklık farkları, kayaların parçalanıp ufalanmasına neden olur. Kayalardaki çatlakların içine dolan su, soğuk havalarda donarak kayaların parçalanmasına neden olur. Rüzgârın sürüklediği toz parçacıkları da kayaların yüzeylerini aşındırır. Kayaların parçalanması ve aşınması toprağın oluşmasının yanında yeryüzünün şeklinin değişmesine de neden olur. Kayaların parçalanması ve toprağın oluşması uzun yıllar alır. Bir avuç toprak binlerce yılda oluşur. Bu nedenle toprak çok değerlidir.Birçok canlının yaşadığı toprak, bitkilerin yaşamlarını sürdürmesini sağlar. Bitkiler, insan ve hayvanların besin kaynağı olduğu için onların yaşamlarını sürdürmesi de toprağa bağlıdır. Toprakta Neler Var? Toprakta kaya parçaları, bitki ve hayvan artıkları vardır. Ancak ana maddesi kayaç parçaları yani kayalardır. Toprağın derinliklerine inildikçe nem hissederiz. Çünkü toprakta su vardır. En kuru toprağı ısıttığımızda hacmi azalır.Bu durum toprağın içinde su olduğunu gösterir. Su, toprağı nemlendirir.Bir kaba koyduğunuz toprağın üzerine su koyduğunuzda su içinde kabarcıklar oluşur.Bu kabarcıklar toprakta hava olduğunu gösterir. Toprağın içinde yaşayan canlılar topraktaki havayı kullanarak yaşamlarını sürdürürler. Yağmur yağınca yeryüzüne çıkan solucanları hatırlayalım.Topraktaki hava boşluklarına su dolunca havasız kalan solucanlar yeryüzüne çıkar.Topraktaki hava aynı zamanda bitki köklerinin toprakta rahatça ilerlemesini sağlar. Toprak Nasıl Oluşur?Toprak uzun yıllar kayaların parçalanması ve bitki, hayvan kalıntıları ile oluşur.Hava, toprağa fare, solucan, karınca hayvanların açtığı minik tünellerle girer. Erozyon Nasıl Meydana Gelir? Yağmur yağınca dışarıda kaldığımızda yağmur damlalarının düşüşünü kafamızda, yüzümüzde hissederiz. Çok yüksekteki bulutlardan düştüğü için yağmur damlaları çarptığı yüzeylerde birtakım etkilere neden olur. Yeryüzüne düşen yağmur toprakta çukurluklar açar. Yağmur suları birikerek çoğalır, akarken toprağı ve taşları sürükler. Bu nedenle temiz olan yağmur suları yer yüzeyinde akarken bulanıklaşır. Toprak yağmurla akarsulara taşınır. Yer kabuğunun üst yüzeyindeki toprak dere, nehir gibi akarsularla taşınarak denizlere dökülür. Rüzgâr da toprağın üst kısmının özellikle kuru toprakların aşınıp taşınmasına neden olur.Toprağın su ve rüzgârın etkisiyle aşınıp taşınması erozyon olarak adlandırılır.Binlerce yılda oluşan toprak, erozyona uğrayınca o bölgede çölleşme başlar, kıtlık ve açlık yaşanır. Bu nedenle erozyon da bir doğal afettir. Aniden gerçekleşmediği için toprak kaybının fark edilmesi zordur .Erozyonu Hızlandıran Etkenler Nelerdir? • Yağış miktarı fazla ise toprakta aşınma da çok olur.• Eğimli arazilerde, düz arazilere göre aşınma daha fazladır. Gevşek topraklar su ile daha kolay aşınır. Gezegenimiz Dünya • Kuru topraklar da rüzgârla daha kolay taşınır. Erozyonu Önlemek İçin Neler Yapılabilir? • Bahçemize dikmek için çiçekçiden toprağıyla birlikte çiçek alırız. Siyah naylon torbalara konan çiçekleri, torbadan çıkardığınızda bile toprak dağılmaz. Çiçeği gövdesinden çekerek yukarı kaldırdığımızda köklerin toprağı tuttuğunu görürüz. Bitkilerin kökleri arasında kalan toprak dağılmaz. Bu nedenle bitki örtüsünün fazla olduğu yerlerde su ve rüzgârın etkisiyle toprağın aşınması zorlaşır. • Yağmur damlaları bitkilerin gövde ve yapraklarına çarparak hız kaybeder. Böylece toprağı fazla aşındıramaz. • Birikerek akan yağmur suları bitkilerin gövdelerine çarparak yavaşlar. Yavaş akan su toprağı daha az aşındırır.• Bitkilerin gövde, dal ve yaprakları rüzgârın hızını keserek toprağı daha fazla aşındırmasını engeller. Sonuç olarak erozyonu önlemek için topraklarımızdaki bitki örtüsünü artırmalıyız. Sadece ağaçlar değil, tüm bitkiler, kısacık otlar bile toprağın aşınmasını önler. Eğimli arazilerin enine sürülmesi suyun akış hızını keseceğinden erozyonu önler. TEMA (Türkiye Erozyonla Mücadele, Ağaçlandırma ve Doğal Varlıkları Koruma Vakfı] topraklarımızın akıp gitmemesi ve yurdumuzun çöl olmaması için çalışmalar yapmaktadır. Erozyon, bazı yeryüzü şekillerinin oluşmasına da neden olur. Vadiler, nehirlerin ve yağmur sularının aktıkları yataklardaki toprakları aşındırmasıyla oluşur.Eğimli yerlerden taşınan topraklar birikerek verimli ovalar oluşturur. Toprak Kirliliği Zararlı kimyasal maddelerin toprağa karışması sonucu toprak kirliliği oluşur. Nedenleri: • Tarımda daha çok ürün almak için kullanılan gübreler,• Bazı böceklerin yetiştirilen bitkilere zarar vermesini önlemek için kullanılan tarım ilaçları, • Kullanıldıktan sonra atılan piller oprağı kirletir. Nasıl Azaltılabilir? • Gübre ve tarım ilaçları bilinçli kullanılmalıdır. • Kullanıldıktan sonra atılan piller yerine şarj edilebilen piller kullanılmalıdır. Kirlenen toprak tekrar kullanılamaz.Toprağın temizlenmesi de mümkün olmadığı için binlerce yılda oluşan toprağın kirlenmesini önlemeliyiz. Karalar yeryüzünün sadece 1/4'ini oluşturmaktadır.Karaların tümünün bitki yetiştirmeye elverişli olmadığını düşünürsek (Dağlık alanlarda,çöllerde, çorak yerlerde tarım yapılamaz.)toprağın kirlenmesini önlemek için elimizden geleni yapmalıyız.Canlıların yaşamlarını sürdürebilmeleri için hava, toprak ve suya gereksinimleri vardır. Bu nedenle çevre kirliliğine neden olan tüm olumsuzluklarla mücadele etmeliyiz. Uyduların Çevreyi Korumaya Katkısı Uydular, çevreyi kirleten etkenleri belirlemede bize yardımcı olur.Yeryüzündeki kirlenmenin hangi boyutlarda olduğu hakkında insanların bilgi edinmesini sağlar.Yeryüzündeki değişimlerin ve yeni oluşumların gözlenmesini sağlayan uydular, maden alanlarının da tespit edilmesinde insanların işini kolaylaştırır.Uydulardan orman yangınlarını öğrenerek yayılmadan söndürebiliyoruz. Çevre Kirliliği İnsanlar beslenirken, ısınırken, enerji üretirken ve daha birçok faaliyeti yaparken ortaya birtakım maddeler çıkar. Bunlardan bitkisel ve hayvansal maddeler gözle görülmeyen canlılar tarafından parçalanarak toprağa karışır, zararsızdır. Pet şişe,naylon torba, pil gibi maddeler,deterjan elde etmek için yakılan kömürlerden çıkan dumanlar çevre kirliliğine neden olur.Bir iş için kullanıldıktan sonra atılan ve çevre kirliliğine neden olan zararlı maddelere atık denir. Atıklar insanlara,hayvanlara ve bitkilere zarar verir. Hava Kirliliği Atmosferde karbondioksit kükürt dioksit, karbon monoksit, kurşun gibi zararlı gazların artması sonucu hava kirliliği oluşur. Hava kirliliği başta solunum organlarımız olmak üzere sağlığımızı olumsuz etkiler. Ençok yaşlılar ve çocuklar hava kirliliğinden zarar görür.Nedenleri:• Isınmak için soba ve kaloriferlerde kullanılan kömür ve fuel-oil, • Fabrika bacalarından çıkan zehirli atıklar,• Arabaların egzozlarından çıkan dumanlar hava kirliliğine neden olur. Nasıl Azaltılabilir? Havayı kirleten çok duman bırakan yakıtlar kullanılmamalıdır. Arabalarda çevreye zarar vermeyen yakıtlar kullanılmalı. Özel otolar yerine otobüs gibi toplu taşıma araçları tercih edilmeli. Böylece trafikteki araba sayısı azalınca hava temiz kalır. • Enerji elde etmek için rüzgâr ve güneş enerjisinden yararlanılmalıdır.• Fabrika bacalarına, zehirli gazların havaya karışmasını önleyen filtreler takılmalıdır. Su Kirliliği Su kaynaklarına bırakılan atıklar su kirliliğine neden olur. Su kirliliği başta suda yaşayan canlılar olmak üzere tüm canlıların yaşamına zarar verir. Nedenleri: Fabrikalardan ve evlerden çıkan pis ve zehirli atıkların deniz, göl ve akarsulara karışması su kirliliğine neden olur. Nasıl Azaltılabilir? Pis ve zehirli sular arıtma tesislerinde temizlenmelidir. Fabrikalar sıvı atıklarını süzgeçlerden geçirerek dışarı boşaltmalıdır.  Aşağıda verilen cümlelerden doğru yargı içerenlerin başına “D”, yanlış yargı içerenlerin başına “Y” yazınız. • ( ) Dünya’ mız, Güneş Sistemi’ nde bulunan 9 gezegenden Güneş’ e en yakın 3. gezegendir. • ( ) Yerkürenin şekline geoit denir. • ( ) Magellan ve arkadaşları, Dünya’ nın etrafını dolaşarak yuvarlak olduğunu kanıtlamışlardır. • ( ) Çok uzaklarda, yaklaşmakta olan bir geminin önce bacası görünür. • ( ) Dünya’ mız uzayda sabit durur, hareket etmez. • ( ) Dünya, sadece kendi etrafında değil Güneş’ in etrafında da döner. • ( ) Dünya’ mızın büyük bir kısmını karalar oluşturur. • ( ) Okyanus ve deniz gibi tuzlu sular, tatlı sulardan daha fazladır. • ( ) Dünya’ nın gözlemlenebilir katmanları: hava küre, su küre ve taş küredir. • ( ) Dünya’ yı saran gaz tabakasına ozon denir. • ( ) Havadaki ozon tabakası Güneş’ ten gelen zararlı ultraviyole ışınlarını engeller. • ( ) Dağlar kayaçlarla, çöller ve deniz kıyıları kumlarla, tarım alanları sularla kaplıdır. • ( ) Erozyon, toprağın sel ve rüzgar gibi etmenlerle taşınmasıdır. • ( ) Çevre kirliliği ve erozyonun önlenmesi için toplumsal hayatta birçok önlem alınmalıdır. • ( ) Dünya’ nın gözlemlenebilir katmanlarından biri de ateş küredir. • ( ) Dünya’ yı yüzeyden itibaren kazdığımızda derine indikçe sıcaklık azalır. • ( ) Dünya’ nın en içteki katmanı ağır küredir. • ( ) Dünya üzerindeki en büyük kıta Asya Kıtası’ dır. • ( ) Dünya üzerindeki en soğuk kıta Antarktika Kıtası’ dır. • ( ) Asya Kıtası ile Avrupa Kıtası’ nın birleştiği yere Avrasya denir. • ( ) Dünya üzerindeki en büyük okyanus, Hint Okyanusu’ dur. • ( ) Erozyonu önlemenin en önemli yolu, toprağı ağaçlandırmaktır. • ( ) TEMA Vakfı, erozyonu önlemek için çalışan bir örgüttür. • ( ) Dünya üzerinde yer alan kıtalar eskiden birbirine bitişikmiş. • ( ) Uzayda hava vardır. • ( ) Güneş Dünya’ mıza en yakın yıldızdır. • ( ) Taş kürenin diğer adı yerkabuğudur. • ( ) Dünya üzerinde sular % 71, karalar ise % 29 yer kaplar. • ( ) Denizle gökyüzünü birbirinden ayıran çizgiye ufuk çizgisi denir. • ( ) Toprak, kayaçların rüzgar, su gibi etkiler sonucunda ufalanmasıyla oluşur. • ( ) Bir bölgenin iklimi, oradaki toprak oluşumu üzerinde etkilidir. • ( ) Karalar üzerinde yer alan, yüksek yerlere ova denir. • ( ) Ülkemizdeki en yüksek dağ Ağrı Dağı’ dır. • ( ) Ülkemizin üç tarafı denizlerle çevrilidir. • ( ) Ovalar, çok verimli topraklar olduğu için evler ovaların üzerine yapılmalıdır. • ( ) Orman yangınları, erozyon oluşumuna katkıda bulunur